Twee jaar geleden ..

.., ja toen ging ik met pensioen.

En toen?

Tja, die geschiedenis blijft ons toch maar bezighouden. Vrijdag was de beurt aan Vilan van de Loo in VK's Opinie & Debat. De vraag was weer eens: hoe om te gaan met die gegevenheden uit ons verleden die ons vanuit onze huidige perspectief niet zo welgevallig zijn?
We kennen daar inmiddels de nodige voorbeelden van. Denk aan het standbeeld van de VOC held Jan Pieterzoon Coen op de Rode Steen of het recente voornemen van een kunstcentrum in Rotterdam om maar eens van naam te veranderen.
Dat we de schaamte hier niet voorbij zijn siert ons wellicht, maar dat we haar blijkbaar ook niet onder ogen willen zien en onze wapenfeiten en heldendaden van weleer liever wegpoetsen, uit ons geheugen verbannen en/of verdringen doet dat allerminst.

Vilan van de Loo zoomt in haar artikel in op generaal van Heutsz, de nationale held die orde op zaken wist te stellen in Atjeh. Zijn dood en begrafenis bracht destijds een soort massale emotionele opwinding teweeg te vergelijken met die rond de dood van prinses Di in onze tijd. Hem viel dan ook het nodige eerbetoon ten deel, waaronder met een praalgraf dat, in ons land, zijn weerga niet kende. Maar ja, inmiddels classifiseren wij wat we ooit als heldendaden zagen nu als wandaden en misdaden tegen de menselijkheid (en terecht).
van de Loo zegt hierover:

Poets historie niet schoon maar stel vragen

De historische werkelijkheid is ingewikkelder dan de tweedeling held of schurk, goed of fout.

en

Juist door Van Heutsz kunnen we zien we dat de historische werkelijkheid ingewikkelder is dan de tweedeling held of schurk, goed of fout, vereren of verachten. Wanneer we alleen twee opties vasthouden, blijven we in de kramp van het huidige verguizen hangen. Dat is morele zelfbevrediging - meer niet. Een blijvende morele verantwoordelijkheid stelt vragen naar het hoe en waarom van de koloniale tijd en eist dat in het Nederlandse zelfbeeld het besef plaatskrijgt dat 'wij' de kolonisator waren. Niet de anderen, van wie namen en standbeelden vergeten en verdrongen moeten worden. Wij waren het. Toen.

Misbruik?

De maand van de geschiedenis mag dan voorbij zijn maar we blijven natuurlijk gewoon graven in het verleden.
In de Volkskrant van vandaag roept Leonieke Vermeer op om de geschiedenis niet te misbruiken oftewel haar niet voor het karretje van de ideologische danwel politieke waan van de dag te spannen. Haar waarschuwing befreft nu niet het karretje van het zelfgenoegzame reformatorische gelijk maar dat van het nationalisme. De krant kopte:

Misbruik geschiedenis niet voor nationalisme

met in grote letters:

Onverantwoord dat het kabinet zich bemoeit met de lesinhoud van cultuurvakken als geschiedenis

en

Het kabinet beseft niet dat geschiedenis meerduidig en veranderlijk is

Ik kan me volledig vinden in het pleidooi van Leonieke Vermeer maar het valt ook heus niet mee om geen ge- danwel mis-bruik te maken van de gschiedenis en dat geldt natuurlijk ook voor een quasi liberale regeringsploeg, met vier historici daarin, die zijn leraren (en politieagenten, verplegend personeel en zo meer) onderbetaald.

Graven in het verleden?

De maand van de geschiedenis ligt weer achter ons en is ook al weer geschiedenis. Ik heb me deze maand overigens nauwelijks met de geschiedenis bezig gehouden; evenmin als met dit blog trouwens.

Niet dat ik nu minder dan andere maanden bezig gehouden werd door of attent gemaakt werd op mijn persoonlijke geschiedenis en herinneringen. Een mens vraagt zich nu eenmaal weleens af:
Hoelang hebben we of heb ik dit of dat nu al? Waar, wanneer en/of waarom kochten we dat toen ook al weer?
Of je ziet een fotootje op de screensaver voorbijkomen en denkt:
Waar en wanneer of tijdens welke vakantie was dat ook al weer en wat deden we daar toen?
Of je denkt nog eens terug aan een episode of gebeurtenis uit je jeugd. Iets dat, naar ik begrepen heb, je steeds vaker schijnt te doen met het stijgen der jaren. Nu beginnen mijn jaren ook al aardig te steigeren en ook bij mij wil de vraag weleens opborrelen: hoe het toch allemaal zo gekomen is, hoe ik hier beland ben en hoe ik toch zo geworden ben wie ik ben.
En laatst vroeg ik me zomaar nog af: hoelang ik me nu inmiddels een pensionado mag noemen? Daar hoefde ik gelukkig niet zo lang over na te denken: al bijna twee jaar!

Dergelijke gedachten en flitsen der vergangenheit passeerden mijn brein, door de bank genomen, net zo vaak als een jaar of een maand eerder. Daar heb ik de maand van de geschiedenis dus blijkbaar niet voor nodig. Nee, ik bedoel te zeggen dat ik niet willens en wetens stil gestaan heb bij of wat extra aandacht besteed heb aan de grote of actuele thema's uit wat we de geschiedenis plegen te noemen. Ik heb er dit jaar zelfs geen blogje aan gewijd.
Dat heeft bepaald niet aan de media gelegen want die hebben dit jaar toch behoorlijk uitgepakt in verband met de maand van de geschiedenis. Zo vierde het onvolprezen VPRO's OVT haar 25-jarig lubileum.

En dan was 2017 natuurlijk het Lutherjaar en oktober de maand waarin hij 500 jaar geleden zijn stellingen op een Duitse kerkdeur gespijkerd zou hebben. We zijn dan ook weer allemaal(?) aardig bijgepraat over deze Maarten Luther, wellicht zelfs tot vervelens toe.
Nu behoort deze Maarten Luther, in tegenstelling tot Martin Luther King en in weerwil van mijn calvinistische opvoeding, niet echt tot mijn helden. Hij kon heel wat wilder, fanatieker en daarbij haatdragend, haatzaaiend en vuilspuitend tekeer gaan dan dan het huidige opperhoofd van de Verenigde Staten. Max Pam herinnert ons er in zijn column in de Volkskrant weer even aan dat we hier ook met een van gemeenste en smerigste antisemieten uit de Europese geschiedenis van doen hebben. En voegt daar fijntjes aan toe:

dat wanneer Luther vandaag de dag zou leven en vandaag de dag zijn geschrift zou publiceren, hij onmiddellijk in de gevangenis zou worden gegooid. Luther ontkende de Holocaust niet, laten we wel wezen, hij riep ertoe op.

Nee, als het om de reformatoren gaat kan ik toch eerder en meer sympathie opbrengen voor ene Thomas Müntzer. Een beetje kritische zin en wat rebelsheid heeft toch wel wat, in ieder geval voor ons consumptieve wat verveelde en over het paard getilde Westerlingen in dit tijdsgewricht zou je zo denken. En dan lijkt die Müntzer me zomaar heel wat schappelijker, socialer, redelijker en tegelijkertijd spiritueler en mystieker dan de veelgeroemde Luther.



Nu (her)schrijft, zo beseffen we ons steeds vaker, iedere tijd en iedere generatie zijn eigen geschiedenis en vertelt die geschiedenis dus wellicht net zo veel of mogelijk meer nog over onszelf nu (en onze al dan niet gedroomde zelfbeelden) dan over onze voorgangers toen. Dan wordt het natuurlijk wel wat ingewikkeld want kijken we nu terug of in een spiegel.
Het blijft hoe dan ook een interessante vraag welke invloed de perikelen rond de reformatie gehad zouden hebben op de huidige maatschappelijke constellaties en hoe wij doorgaans in het leven staan en tegen de dingen aankijken. Menig geschreven artikel en televisie-documentaire heeft ons daar recent weer over bericht en zo lijkt zich redelijk of steeds consistenter verhaal te ontspinnen dat met name in protestante kringen in zelfgenoegzame aarde valt. Ja, hoe komen verhalen in de wereld? Nou, zo dus! Maar nu las ik deze week toch ook in de krant:

Stop met het herkauwen van clichés over de Reformatie: al vanaf 1400 werd de Bijbel in volkstaal gelezen

Alle aandacht in de media voor het begin van de Reformatie 500 jaar geleden onderstreept nog eens de actualiteit van onze geschiedenis. Alleen is dit een gemiste kans, omdat vooral achterhaalde en verouderde historische clichés herkauwd worden, terwijl de totaal andere conclusies van recent en vernieuwend onderzoek maar moeizaam doordringen.
In de Volkskrant van dinsdag 31 oktober wordt bijvoorbeeld ruim baan gegeven aan een protestantse blik op de veronderstelde zegeningen van de Reformatie: een rechtvaardige revolte tegen de corrupte rooms-katholieke kerk, onder andere omdat gewone mensen nu eindelijk de Bijbel zelfstandig en in hun eigen taal konden lezen, met als direct gevolg een hoger niveau van geletterdheid, welvaart door een calvinistisch arbeidsethos en kapitalisme - kortom een 'causaal verband tussen calvinisme en democratie'.
Hierin klinkt een oversimplificatie door van de overjarige Weber-thesis zoals beschreven in Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus uit 1905.
Dit soort ideologisch gekleurde paradigma's hebben kennelijk nog steeds een grote aantrekkingskracht, maar de historische bronnen spreken het toch echt tegen.

Aldus betogen Sabrina Corbellini en Margriet Hoogvliet in dit opiniestuk met een mooie foto van de Delftse Bijbel uit 1477 daaronder. En zo besluiten zij hun betoog:

Een van de negatieve gevolgen mede veroorzaakt door de Reformatie was een diepgaande en langdurige polarisering tussen protestanten en rooms-katholieken. Het bewieroken van de Reformatie door het blijven herhalen van argumenten uit deze ideologisch gekleurde polemiek is onnauwkeurige geschiedschrijving en levert een verkeerde voorstelling van zaken op.

Tja, dan levert een beetje doorgraven in dat verleden en een onbevangen blik toch weer een ander beeld op elkaar een beetje napraten om onszelf vervolgens te feliciteren met ons grote gelijk.
In dat verband mogen we ook de opmerkingen van New York Times-columnist Ross Douthat ter harte nemen die in zijn artikel 'Wie heeft de Reformatie gewonnen?' stelt:

De moderne wereld heeft ons veel zegeningen gebracht - en het feit dat katholieken en protestanten nu samenleven zonder bloedvergieten is daar zeker een van. Maar om te veronderstellen dat deze scheiding een noodzakelijk middel was om een gelukkig seculier en liberaal einddoel te bereiken, zou impliceren dat we de afloop van het verhaal al kennen - ook al heeft dat verhaal ons tot dusver zowel grotere vrijheden gegeven als vele nieuwe vormen van tirannie.

Want zoals Douthat terecht opmerkt waren de voortrekkers van die reformatie niet zelden fundamentalistische scherpslijpers die nog erger waren dan het kerkelijk gezag waartegen ze in de weer kwamen. En wanneer we na alle strijd en godsdienstoorlogen die daar het gevolg van waren dan eens globaal een plus en min-rekening vanuit hedendaags perspectief opmaken, zien we het volgende; aan de pluskant heeft het kerkelijk gezag aanzienlijk ingedamd zoniet naar de zijlijn verwezen, de politiek geseculariseerd en sommige vormen van individualisme vrij baan gegeven; aan de andere kant werden hiermee ook de nieuwe goden van de moderniteit op het schild en de troon gehesen, te weten de almachtige markt en de centralistische staat die het christendom als excuus voor plundering wisten te gebruiken in plaats van als tegenwicht tegen een ongelimiteerd botvieren van wereldlijke lusten en begeerten. Tja, heeft die reformatie ons dan per saldo iets opgeleverd waardoor je het de moeite waard zou kunnen vinden? Douthat zegt hierover:

Als de lutherse en calvinistische opstanden al de moeite van het herinneren waard zijn, dan toch vooral als middelen voor secularisatie.

Bij het lezen van die zin moet ik direct denken aan de Nederlandse theoloog Harry Kuitert die toevalligerwijs uit een zelfde calvinistisch nest stamt als ikzelf. Daarbij hoeven we ook een stuk minder diep in dat verleden te graven dan bij die andere reformatorische theologen. Deze zachtaardige maar vasthoudende zoeker naar waarheid en vaste grond voor zijn geloof overleed namelijk vlak voor deze recente maand van de geschiedenis en de conclusie van zijn levenslange zoektocht zal in reformatorische kringen hier en daar vast nog naklinken of nadreunen:

Alle spreken over Boven komt van beneden, ook het spreken dat beweert van Boven te komen

Heldere taal van Kuitert, zou ik zeggen; no two ways about it! Vereist ook niet zoveel graafwerk tenzij je je kop per se in het zand wilt steken natuurlijk.
Kunnen we analoog daaraan ook zeggen dat alle spreken over Toen toch echt in het Nu gebeurt? En dat dat toch echt een ander verhaal vertelt dan het spreken over Toen van Gisteren en dat van Morgen?

Ook De Correspondent liet zich niet onbetuigd deze maand van de geschiedenis en riep haar uit tot de maand van de verzwegen geschiedenis en vroeg zich af wie er bepaalt wat er dan in de geschiedenisboeken terecht komt. Toch maar weer doorgraven dan?