Filosofie; als een gids voor de verdoolden? (9)

In het vorige stukje meldde ik nogal gecharmeerd te zijn van visies, mensbeelden of wereldbeelden waarin sprake is van enigerlei soort van gelaagdheid van niet zomaar tot elkaar te herleiden grootheden die naar hun aard een zekere onafheid of openheid in een bepaalde richting kennen en daarmee een zekere vrijheid en keuzemogelijkheden impliceren. Dit alles natuurlijk bij wijze van spreken en denken.

De wijsbegeerte der wetsidee biedt dus een dergelijke kijk op de wereld maar is bepaald niet voor iedereen een in eerste instantie snel en eenvoudig te vatten gedachtegang.
Een, dunkt mij, eenvoudiger te volgen maar beslsit niet oppervlakkiger verhaal met vergelijkbare ingrediënten is dat van E.F. Schuhmacher zoals verteld in: A guide for the perplexed. Een bijzonder aan te bevelen werkje dat in het Nederlands verscheen onder de titel: Gids voor de verdoolden. Vandaar de titel boven dit stukje.



In deze gids voor lieden die verbijsterd en versteld staan onderscheidt of onderschrijft Schuhmacher vier hierarchische zijnsniveaus die steeds de onderliggende niveaus omvatten en er tevens fundamenteel en wezenlijk van verschillen.
Dat levert dan het volgende heldere en compacte schema op:

m = mineraal
m + x = plant
m + x + y = dier
m + x + y + z = mens

en omdat het beestje een naam moet hebben:

materie = dode materie of mineraal
materie + leven = plant
materie + leven + bewustzijn = dier
materie + leven + bewustzijn + zelfbewustzijn = mens

Materie valt hier samen met mineraal en bewustzijn valt samen met beweging.
Wat direct opvalt is dat alleen de eerste factor m als substantie zichtbaar, tastbaar en meetbaar is; de factoren x, y en z zijn vrijwel ongrijpbaar, ook al is hun uitwerking onmiskenbaar, voelbaar en van het grootste belang in ons leven. Schuhmacher zegt:

deze vier elementen zijn in ontologisch opzicht, d.w.z. naar hun wezen, verschillend, onvergelijkelijk, onmeetbaar en onafhankelijk. Slecht één ervan leent zich voor objectief wetenschappelijk waarnemen door middel van onze vijf zintuigen. De overige drie zijn ons niettemin bekend omdat wij zelf, ieder van ons, ze uit onze innerlijke ervaring kunnen constateren.

We zien in de vier niveaus ook een verloop van geen naar meer mogelijkheden tot bv exploratie en beheersing van de omgeving, van uiterlijke naar innerlijke kenmerken en van geen naar meer en vollediger bewustzijn. En in wat Schuhmacher overgangen of progressies noemt volgen de niveaus een beweging van noodzakelijkheid naar vaak nog ongekende mogelijkheden en vrijheid. Hier wordt welhaast een teleologische gedachtegang gesuggereerd die een omvattender (zelf)bewustzijn of een volgend niveau verondersteld of althans de mogelijkheid daartoe openlaat.

Volgens Schuhmacher worden we in deze wereld geconfronteerd twee soorten problemen en behoort het tot de kunst van het leven om die twee van elkaar te kunnen onderscheiden. En ik zou daar aan toe willen voegen dat ook zeker tot een van de belangrijkste taken van de filosofie gerekend zou mogen worden.
De onderscheiden problemen of vragen heten dan convergent of divergent te zijn.
Convergente problemen hebben danwel een evident eenduidige oplossing of verwijzen geleidelijk aan een richting uit en laten zich goed door een laboratorium-aanpak of wetenschappelijke methoden benaderen. Maar dit zijn vaak de minst prangende problemen van wat oppervlakkiger aard. De meer fundamentele vragen en problemen van ons bestaan zijn veelal divergent van aard d.w.z. dat ze vele oplossingen en uitwerkingen toelaten en ook meerdere naast elkaar. En dit soort vragen en problemen laten zich niet louter door logica en rede oplossen; hier kunnen alleen onwetenschappelijke noties als wijsheid, genade en liefde soelaas bieden.

Ernst Friedrich Schuhmacher was een econoom en filosoof met ontegenzeggelijke visionaire trekjes die de duurzaamheidsgedachte avant la lettre in praktische zin al verregaand aftastte en uitwerkte. Zijn boek Small is beautiful werd een best-seller in de 70er jaren. Gezien de problemen die de mensheid momenteel tegemoet ziet lijkt mij wat hernieuwde belangstelling voor deze inspirator wel op zijn plaats. Zijn ideeën zijn, hoewel natuurlijk nog altiijd onvoldoende bekend en gewaardeerd, nooit geheel uit de belangstelling verdwenen.
Zo bestaat er een Schuhmachersociety, een Schuhmacherconferentie, een Schuhmachercollege en de door hemzelf opgerichte beweging Practical Action.

Een wederom in mijn ogen ondergewaardeerde en onderbelichte filosoof die meer dan de meesten bewezen heeft dat filosofie niet per definitie een zweverige aangelegenheid hoeft te zijn en niet alle filosofen met hun hoofd in de wolken lopen.

'n Filosoof is 'n man bo in 'n ballon, met sy familie en vriende wat die toue onder op die grond vashou en probeer om hom aarde toe te bring.

Een citaat van Louisa May Alcott; hier in het afrikaans.