En mijn mensbeeld dan? (10)

Als ik er dan telkens zo op hamer dat iedereen, of men zich daar nu bewust van is of niet, er (een) mens- en wereldbeeld(en) op na houdt, zal dat dus ook voor mezelf gelden, nietwaar? Ja, dat moet dan wel!
Hoe ziet dat mensbeeld van mij er dan uit?
Tja, dat is dan wel weer een wat moeilijke vraag voor mijn simpele brein waar ik niet zomaar een kant en klaar antwoord op heb.
Ik kan me namelijk in de meeste van de bekende en gebruikelijke antwoorden op de vraag: wie is of wat kenmerkt de mens? wel aardig tot heel goed vinden.
Een ‘redelijk en zedelijk wezen’; een ‘rationeel wezen’, nou ja soms toch wel of niet dan?; een ‘sociaal wezen’, nou toch vaak ook wel?
Wat dat laatste betreft wees Kant fijntjes op onze ‘onmaatschappelijke maatschappelijkheid’ ofwel we voelen een sterke behoefte om erbij te horen en in gemeenschappelijkheid te leven en anderzijds willen we ons af- en onderscheiden, onze eigen weg gaan en graag boven de anderen uitsteken. De mens is het ‘ongezellige gezelligheidsdier’.

En, het is vaker gezegd, dat ‘denkende en sprekende dier’ bedient zich van taal; woont in de taal, zou je kunnen zeggen. ‘Mens’ en ‘menselijkheid’ zijn toch synoniem met cultuur en niet met natuur al zijn we natuurlijk ook gewoon ‘organische wezens’ en hoe we ook kwekken en palaveren, we blijven ook aan de wetten der natuur gebonden.
De ‘homo faber’ heeft het toch maar verrassend ver geschopt met zijn gereedschap als je de ontwikkeling van de stenen bijl of speerpunt tot het huidige oorlogsarsenaal in ogenschouw neemt. Of zie de stand van lucht- en ruimtevaart of dat vernuftige smartfoontje. Het belangrijkste en meest cruciale stukje gereedschap in deze hele ontwikkeling hebben we toch waarschijnlijk altijd bij de hand namelijk die handen van ons met die opponerende duim.

Onze verhouding tot de techniek staat momenteel wat extra in de belangstelling en was dit jaar het thema in de maand van de filosofie. In ‘Plato’s hoax’ - Inleiding in de kunstgrepen van de techniek, de inleiding van ‘Een stok om mee te denken’ haalt Coen Simon de Duitse filosoof Helmuth Plessner aan die zegt dat de mens ‘van nature kunstmatig’ is en hij ziet als een van de beslissende kenmerken van de menselijke conditie dat de mens een ‘bemiddeld onmiddelijk’ wezen is. Een onderwerp waar je niet zomaar even de essentie van vat of over uit(gedacht) raakt.
(zie bijvoorbeeld: Kunstmatig van nature; Onderweg naar Homo sapiens 3.0 door Jos de Mul)
Dan hebben we naast vele anderen ook nog de ‘homo ludens’ en uiteraard de ‘homo economicus’ die nog altijd en alom in opmars lijkt te zijn en al tellend en (be)rekenend de wereld lijkt te overwoekeren.
Een niet onbelangrijke eigenschap van die homo economicus is overigens, diens weliswaar kortzichtige en op de korte termijn gerichte maar toch, diens toekomstgerichtheid.

In ‘Stuiten op geluk’ schrijft hoogleraar psychologie Daniël Gilbert:

Zoals een filosoof heeft gesteld is het menselijk brein een ‘anticiperende machine’ en het ‘maken van toekomst’ is zijn belangwekkendste activiteit.

In het eerste hoofdstuk ‘Reis naar anderooit’ typeert hij ons met De Zin ‘De mens is het enige dier dat nadenkt over de toekomst’ als ‘anticiperende wezens’. Dat lijkt mij, alle aandacht voor het hier-en-nu ten spijt, ook ontegenzeggelijk het geval.



Zo zijn er nog tientallen en wel honderden dingen te bedenken die de mens meer dan iets anders zouden kenmerken. En dan zijn daar natuurlijk weer de nodige combinaties mee te maken. De hele vraagstelling lijkt sterk verwant aan de bekende kip- en wereldvragen en roept dan ook regelmatig kip-of-ei-vragen op.
Dus zou ik zo nog wel een uurtje door kunnen gaan om het bescheiden lijstje hierboven aan te vullen maar dat zal ik niet doen, want dan zou ik misschien nog het zicht volledig kwijtraken. Stond er in Delphi niet ergens geschreven: ‘Alles met mate’, en ik dreig nu door de bomen het bos al uit het zicht te verliezen. De mens is blijkbaar een behoorlijk gecompliceerd wezen en in ieder geval niet zo makkelijk onder één noemer te vangen. Zoveel vermoedde ik overigens al een poosje.

Ik gaf al aan dat mij toch als het meest in het oog springende kenmerk voorkomt dat wij mensen zingevende en/of zinzoekende wezens zijn. Wat zou ik daar dan nog meer voor zinnigs over kunnen zeggen of nog toe kunnen voegen aan wat vele denkers en wetenschappers, die er niet zelden hun levenswerk van maakten, reeds bevroed en gemeld hebben. Ik betwijfel trouwens ten zeerste dat, in tegenstelling tot wat vaak gedacht lijkt te worden, de wetenschap ooit het ultieme antwoord op de fundamentele vragen naar de mens en het menszijn zou kunnen geven. Het lijkt me wat realistischer om die antwoorden af te laten hangen en af te lezen aan wat wij als mensen en als mensheid van onze werkelijkheid, ons bestaan en onze toekomst brouwen en daarin aan antwoorden weten te vinden en te formuleren op de zingevingsvragen die zich ongetwijfeld op zullen blijven dringen. In of boven die tempel in Delphi stond trouwens ook: ‘Ken uzelf’. Nu lijkt me de vraag naar een mens- en wereldbeeld net zo iets als de vraag naar ‘het zelf’. Die identiteitsvraag kun je je als individu stellen: ‘wie ben ik?’ en we kunnen hem als ‘family of man’ stellen: ‘wie zijn wij?’. Het lijkt mij dat die twee vragen nogal wat met elkaar van doen hebben en nooit helemaal los van elkaar gezien kunnen worden.

Hoever we als mensheid dan met die vraag opgeschoten zijn lijkt me overigens nog hoogst dubieus. Naarmate de diverse wetenschappen ons van steeds meer gedetailleerde kennis lijken te voorzien over ons fysiek, biologisch, psychisch en sociaal functioneren en allerlei aspecten aangaande de ontwikkeling van een en ander, lijken we nauwelijks verder te komen of soms zelfs achteruit te hobbelen waar het de samenhang, het overzicht, het doel of, laten we zeggen, de zin van ons bestaan betreft. En zullen we ooit tot die kern doordringen?
Ik wil, kan of zal hier dus maar geen pogingen doen om uitgebreid of gedetailleerd in te gaan op of uit te weiden over mijn mens- en wereldbeeld. Dat valt niet te doen omdat ik er bij lange na nog niet uit ben en het me veel te gecompliceerd is. Het spijt me de nieuwsgierige lezer teleur te moeten stellen maar het is nu eenmaal niet anders. Voorzover ik er wel duidelijke opvattingen over op na houd zullen die, naar ik aanneem, vast wel tussen de regels door te lezen te zijn.
Wat ik er nog wel over kwijt kan en wil is dat de bottomline van mijn mensbeeld simpelweg is dat we toch allemaal uit hetzelfde hout gesneden zijn en de bottomline van mijn wereldbeeld is dat we uiteindelijk allemaal in hetzelfde schuitje zitten.

Onlangs zag ik in de boekhandel zowaar een boek liggen met de titel ‘Antropologie voor dummies’. Wellicht dat dat boek enige soelaas biedt voor lieden die worstelen met vragen over het wezen of de ware aard van de mens. Ik heb het boek niet gelezen maar ik heb toevallig wel een ander boek gelezen dat ook nog eens heel toevallig(?) vrij nauw aansluit op mijn eigen gedachten over deze materie en daarbij nog wat extra verdieping en verse inzichten oplevert.
Dat boek heet ‘Aping Mankind’, Neuromania, Darwinitis and the Misrepresentation of Humanity door Raymond Tallis die hiermee, wat mij betreft een belangrijke en waardevolle bijdrage levert aan het huidige debat over wat wetenschap ons over de mens en daarmee over ons zelf kan vertellen.

Het laatste woord is in deze dan maar eens aan Tallis:

Voorafgaand:
Ben jij ook zo uniek?
Mens- en wereldbeeld
Mens- en wereldbeelden (2)
Onze mens- en wereldbeelden (3)
Retteketet, wereldbeelden à la Ted? (4)
Drie mythen, hulp en wereldbeeld (5)
Mensbeelden, mimesis en memen (6)
Mensbeelden à la carte? (7)
Mensbeeld à la de Ruyter (8)
De mens als zingever (9)