Kunst- en vliegwerk rev. (24)

For petlovers See intro for info A dog (after van Dongen) acrylics on board and cats (after Ronner-Knip) acrylics on paper. The doggie painting is an absolute jewel don't you think? We have had a similar painting of these cats that was very much the same quality as the dog painting, but that was sold before I had a chance to take a picture of it. << prev

Rügen

Na Berlijn gingen we naar Rügen. Rügen is een door een brug met het vasteland verbonden Duits eiland in Oostzee. Het is het grootste Duitse eiland en wel iets groter dan onze waddeneilanden bij elkaar. De naam kan wellicht wat associatie oproepen met ons woord 'ruig', maar Rügen oogt allerminst ruig op misschien wat stukken krijtrotskust en de zee bij stormweer na. Integendeel, het is over het algemeen een uiterst gevarieerd en vriendelijk glooiend landschap met mooie door bomen geflankeerde lanen, witte zandstranden, bijna overal water en dus veel licht. Rügen trekt (evenals Usedom) ook al ruim een eeuw veel badgasten.

Wij hadden een appartement in Sassnitz geboekt. Sassnitz is van oudsher een vissersplaats met verder maritieme, industiële en toeristische bedrijvigheid. Het leek ons een geschikte plek om van daar uit Rügen een beetje te verkennen.

Hier een korte impressie:

en hier een NDR docu over het eiland:

Nog iets over het visserijverleden op Rügen

Nu we het er dan toch eens over hebben...

... Waar zouden wij het dan wel over hebben? Wel er verschenen onlangs op dit blog zomaar een paar stukjes met moraliteit als onderwerp. Een wat mal en oubollig onderwerp in een flitsende tijd als de onze, nietwaar? Het zij zo!

Gisteravond woonden wij de optredens bij van Mary Gauthier en Ben Glover in de Schalm. De laatste paar nummers zongen ze samen en besloten met 'Mercy now'. Mary Gauthier introduceerde deze song met de observatie en/of overtuiging dat het in 'the greater scheme of things' welhaast zo moet zijn dat in het (hogere) morele domein genade en barmhartigheid toch een hogere plaats zullen innemen dan en boven gerechtigheid gaan. Mary Gauthier is zondermeer een aanrader voor de liefhebber van de wat diepere en doorleefde teksten of zeg maar, het ware levenslied. En over moraliteit gesproken, ze is bepaald niet iemand die moraliseert maar in essentie gaan haar teksten, naast zoals ze het zelf noemt 'making sense of myself and my past', toch weer over ...?; juist, het is effe nie anders!

Tekst

Zo moreel en zo gedwee?

Je bezighouden met en nadenken over moraliteit, op de manier waarop filosofen en andere theoretici als bijvoorbeeld pedagogen of psychologen dat doen, kent een merkwaardig en wat paradoxaal of dubbel aandoend aspect. Wanneer je je namelijk vragen stelt over de aard van moraliteit, zul je je ook moeten verdiepen en inleven in de drijfveren en overwegingen van lieden die je ronduit immoreel vindt (zou dat Jim Fallon wellicht wat makkelijker afgegaan zijn dan bv. Hare of Babiak?). Moraalfilosofen zijn hoe dan ook op z'n minst een beetje dubbel en soms wat deugnieterig.

Over moraliteit is door de eeuwen heen veel gezegd en geschreven. Het gegeven roept ook altijd de nodige vragen op en daar zijn we doorgaans ook erg druk mee. Meestal en bij voorkeur liever niet onder de noemer 'moraliteit' weliswaar, want dat bekt momenteel niet zo lekker. Maar gooi eens een balletje op over wat goed en kwaad zou zijn, over wanneer of waarom iets eerlijk of oneerlijk mag heten, over wat gelijke rechten, gelijke kansen of (in huidige new-speak) een 'level playingfield' in concreto zouden betekenen en we raken niet snel uitgepraat. Dan lijken we opeens in een alledaagse en doorlopende morele conversatie met elkaar verwikkeld.

Onlangs las ik een Voetnoot van Arnon Grunberg met de titel 'Leerstuk'. Daarin roemde hij de theaterbewerking van Jeder stirbt für sich allein, een roman van Hans Fallada uit 1947 (zie hierover ook Gerrit Brand) en noemt het een leerstuk omdat:

Er worden vragen gesteld over de relatie tussen gehoorzaamheid en moraal, fatsoen en futiliteit die zo indringend zijn omdat we in een tijd leven waarin gehoorzaamheid weer met moraal wordt verward.

Die laatste constatering kan ik, helaas, nogal eens met hem delen. Als Nederlander is mij mijn hele leven zo'n beetje bijgebracht dat onze oosterburen een uiterst volgzaam volkje zouden zijn met een overmatige 'befehl ist befehl'-mentaliteit. Na ruim 60 jaar in ons landje geleefd te hebben, moet ik toch constateren dat wij Nederlanders er ook van van kunnen. Met name op het werk, in bestuur en politiek zie je hier niet zelden een brave en blinde volgzaamheid aan regels, opdrachten of groepsmores die boven alles lijkt te gaan en ogenschijnlijk weinig boodschap heeft aan overwegingen van morele aard. Het lot van klokkenluiders in dit land vind ik in dit verband nogal eens boekdelen spreken.

Maar moraliteit is dus iets anders dan gehoorzaamheid; dat zullen de meesten van ons toch wel met Grunberg eens zijn? Goed om te bedenken wanneer we het nog eens over moraliteit en/of over opvoeding hebben!

Waanzin aan de Wannsee

Wie naar Duitsland gaat en enige belangstelling voor de geschiedenis en de cultuur van dat land weet op te brengen, stuit daarbij ook onvermijdelijk altijd weer vrij rap op de tweede wereldoorlog en de Holocaust of de Shoah. Zeker ook in Berlijn waar er genoeg musea en plekken zijn om de herinnering aan die schandvlek op onze Westerse beschaving levend te houden. Zoals bijvoorbeeld deze gedenkplaat op de Neue Synagoge

(De Neue Synagoge bevond zich zo'n 200 meter van ons hotel en werd permanent bewaakt) Een voor elke voorbijganger of toerist wel heel opvallend en nauwelijks te missen monument ter na gedachtenis van de waanzin en de ellende van de vernietigingskampen is het Holocaust-Mahnmal ofwel het Denkmal für die ermordeten Juden Europas.

Hierin wordt iets van de massaliteit van individueel ondervonden leed tot uitdrukking gebracht.

Zonder nu onze vakantie al teveel op te offeren aan het ophalen van ellende en narigheid die nu eenmaal geweest is en niet ongedaan gemaakt kan worden, wilden we daar toch wel enige aandacht aan besteden en er ook dit keer weer eens bij stilstaan. Op aanraden van vrienden werd het een bezoek aan het Haus der Wannsee Konferenz.

Dat 'Haus' is gelegen op een idyllische plek aan de Wannsee, waar wel meer riante villa's te vinden zijn. Om ook wat van die ambiance op te snuiven hebben we eerst maar eens een laat ontbijt gebruikt beneden aan de waterkant.

En toen op naar die mooie, kapitale villa waar op 20 januari 1940 die conferentie plaatsvond waarin de reeds razende, al geruime tijd gepropageerde en ingezette waanzinnige haatcampagne tegen het Jodendom definitief bezegeld werd als die 'Endlösung der Judenfrage'. De algehele en resolute vernietiging van een etnische bevolkingsgroep werd hier door hoge regeringsfunctionarissen formeel en op organisatorisch en ambtelijk niveau in kaart gebracht, gestroomlijnd, gemanaged en tot beleid uitgeroepen. Zij het dat het verder een 'unwritten order' bleef; het moest tegen elke prijs uitgevoerd worden maar de wereld moest er maar zo weinig mogelijk weet van hebben.

Het originele protocol en notulen die bewaard gebleven zijn, en herontdekt werden, zijn hier te zien in dezelfde ruimte waar het lot van vele slachtoffers bezegeld werd. Daarvoor zijn er diverse kamers waarin een indringend relaas uiteengezet wordt hoe de aanloop naar de georganiseerde jodenhaat en -vervolging verliep en zo kon verlopen. Daar realiseer je je dat het ook in onze huidige tijd zeker nog als een waarschuwing tegen vreemdelingenhaat en het denigrerend wegzetten van bepaalde bevolkingsgroepen mag gelden.

Evenals een bezoek aan een concentratiekamp is het indrukwekkend en benauwend maar toch ook wel op een iets andere manier. Het is uitstekend gepresenteerde documentatie die je hier te zien krijgt. Op het WereldWazigeWeb prijkt deze locatie uiteraard gewoon op het lijstje 'toeristische attracties' en kun je het ook als zodanig te beoordelen. Een absolute aanrader voor nieuwsgierigen en geïnteresseerden, zou ik dan zeggen.

Voor enig contrast met bovengenoemde treurigmakende waanzin zijn we daarna naar de nabijgelegen Villa van Lieberman gegaan. Ook een behoorlijk idyllische plek om te vertoeven met een ruimtelijke tuin met prachtig uitzicht op en over de Wannsee. Max Lieberman was een bekende en belangrijke Duitse impressionistische schilder die ook veel in Nederland heeft geschilderd en goed bevriend was met Isaac Israels. Toevallig zagen we de dag daarvoor nog enige van zijn Hollandse tafereeltjes in de Alte Nationalgalerie hangen. In de Liebermanvilla zagen we onder andere een tv-documentaire over zijn leven. En ook daarin dook de waanzin van het nazi-regime weer op . Want ook Lieberman werd als self-made man en goed geïntegreerde jood aan het eind van zijn leven geconfronteerd met de systematische vernedering en treitereien die joodse mensen ten deel viel. Zijn vrouw Martha wist zich acht jaar na de dood van haar man ternauwernood aan de ultieme ontluistering te onttrekken door zelfmoord te plegen juist toen zij door de nazi's opgehaald zou worden om naar een concentratie/vernietigingskamp getransporteerd te worden.

Een door de geschiedenis beladen en contrastvolle omgeving dus daar aan de Wannsee; en wellicht een goede aanleiding om eens wat over het begrip 'moreel' en de aard van onze 'moraliteit' te mijmeren.

Variamoralia

Het kan verkeren! Dat geldt ook voor de gangbare moraal en voor de dubbele moraal en voor elke andere moraal en voor onze beoordeling daarvan. Woorden als 'moreel' en 'moraliteit' lijken we niet graag of makkelijk meer te in de mond te nemen. Wellicht vanwege de associatie met het woord moraliseren? Dat evenals het leven en de cultuur de heersende moraal aan verandering onderhevig is, lijkt me wel te begrijpen; de aard en de richting van die veranderingen valt dan, wat mij betreft, niet altijd even goed te volgen.

Twee jaar geleden zag ik ergens in Duitsland in een boekhandel een boekje liggen met een titel die me enigszins intrigeerde. Het was Warum Ökonomie Moral braucht van Hans Küng, een theoloog. Het lijkt me tekenend voor onze huidige cultuur dat een theoloog zich geroepen voelt het waarom daarvan te moeten uitleggen en te beargumenteren. Terwijl ik dan denk dat de politici, economen en leidende figuren uit het bedrijfsleven die menen dat onze economie, 'of all things' ooit waardevrij zou kunnen heten en het zonder ethische regels zou kunnen stellen eerder iets uit te leggen en zich te verantwoorden hebben. Het lijkt de wereld wel op z'n kop! Welke merkwaardige veronderstellingen en denkbeelden zijn er toch in onze cultuur geslopen? De verhouding economie en ethiek zal de komende jaren nog heel wat prangende vragen opleveren en daar krijgen we vast nog het nodige mee te stellen; de politiek lijkt voorlopig nog niet rijp of van zins om daar adequate antwoorden op te formuleren.

Wij mensen zijn zo'n beetje in een doorlopende morele conversatie met elkaar verwikkeld. We lijken elkaar, in weerwil van de ogenschijnlijke aarzeling woorden als 'moreel' of 'moraliteit' te gebruiken, in veel opzichten ook steeds meer de wet voor te willen schrijven en steeds strakker de maat te willen nemen. Soms tot in het absurde toe. Waarom we in het ene geval niet opkijken en in het andere geval verontwaardigd te hoop lopen is weleens wat ondoorgrondelijk en raadselachtig.

Naar aanleiding van het rumoer rond het te proclameren gedicht en een teruggefloten burgermeester met de laatste dodenherdenking op 4 mei en in het kader van de maand van de geschiedenis wordt er momenteel in de media onder Nederlandse historici een levendige discussie gevoerd over wat en wie te gedenken bij die gelegenheid en wat algemener of en hoe dan het verhaal van goed en fout in de tweede wereldoorlog verteld zou moeten worden zonder in al te gemakzuchtige oordelen te vervallen.

'Moraal' mag dan niet populair zijn, het duikt overal op en kruipt, bij wijze van spreken, waar het niet gaan kan. En er lijkt niets veranderlijker dan ....

Een frappante illustratie van de conjunctuur in de beeldvorming over het morele gehalte van publieke figuren en de rol van de media daarin vond ik toch altijd de aanzienlijke variatie in het publieke ordeel over de seksuele escapades van twee van de ooit machtigste mannen ter wereld in het doorgaans puriteinse Amerika. Ooit schudde deze twee mannen elkaar nog eens de hand. Dat was tijdens het presidentschap van JFK, die grapte dat hij geen drie dagen zonder seks kon omdat hij dan ernstige hoofdpijn zou krijgen en over wie de grap de ronde deed dat als ze een dynamo op de draaideur, waardoor zijn minnaressen in en uit kwamen, zouden zetten, het Witte Huis qua elektriciteit bijna zelfvoorzienend zou kunnen zijn. Als je dan ziet hoe (overigens niet alleen) de meeste Amerikanen Kennedy op een voetsuk plaatsen en het nimmer zullen wagen om zijn morele integriteit ook maar in twijfel te trekken en je ziet vervolgens ziet hoe Clinton, in een poging hem uit het ambt te wippen, het hemd van het lijf (of moet je zeggen de broek van z'n kont) gevraagd werd om expliciet te worden over wat hij zoal tijdens een rookpauze met mevrouw Lewinski uitvrat. Een flagranter verschil in beoordeling van morele integriteit kun je toch nauwelijks voorstellen. Zoals de oude Brederoo al zei: Het kan ....., zeker in kwesties aangaande de seksuele moraal.

Maar echt niet alleen op dat terrein. Het lijkt mij 10 of 20 jaar geleden toch niet goed denkbaar geweest dat een gevreesde, gewelddadige en moorddadige misdadiger, in het huidige spraakgebruik opeens een 'topcrimineel' genoemd, zo'n podium in de media geboden zou worden als onlangs aan 'de neus'. Terwijl het medium televisie zo'n sluwe en doortrapte morele imbeciel, die overigens niets interessants te melden maar hooguit nog wel oude rekeningen te vereffenen heeft, juist in deze huidige tijd alle gelegenheid biedt zich, zoals dat tegenwoordig heet, als 'brand' of 'merk' te profileren. En daar kun je, als je je bewust bent van je marktwaarde en het wat slim aanpakt, je bankrekening voortvarender mee aanvullen dan met hard werken.

Kindertjes, kunst en cultuur

In Berlijn hebben we uiteraard ook een paar musea bezocht als de Hamburger Bahnhof, de Alte Nationalgalerie, het Bröhanmuseum en het Käthe Kollwitzmuseum. Wat ons, als Nederlanders, lichtelijk verbaasde, was hoe de verschillende groepjes jonge schoolkinderen zich opvallend rustig, gedisciplineerd en ontspannen tussen de bezoekers en de tentoongestelde kunst bewogen. De kinderen schenen er heuse interesse en fascinatie voor al die moderne en oudere kunst te tonen. En dat voor langer dan een kwartiertje of een half uurtje en ook voor beduidend langer dan een uur.

In die twee eerstgenoemde grote musea kwamen we groepen schoolkindertjes met hun juffen tegen die hier blijkbaar al jong door de culturele wol geverfd worden. De groepjes die we zagen, leken ons zo'n beetje op de grens kleuterschool en eerste klassen lagere school te zitten.

Hier in de Hamburger Bahnhof.

Of de volgende dag

in de Alte Nationalgalerie.

Het viel ons wederom op hoe rustig en gedisciplineerd de kindertjes waren zonder dat ze daar streng of anderszins op aangesproken hoefden te worden. De juffen bleken heel goed in staat de kindertjes te boeien met en te betrekken bij hun verhalen over wat er zoal aan interessants te zien was, waarbij de kinderen dan gezellig op de grond mochten zitten als juf aan het vertellen was. Zoals bij een schilderij van schoolgaande kinderen van ruim een eeuw geleden.

Daar wist de juf wel het een en ander over te vertellen en volgens weer een hoop over te vragen waar de kinderen dan hun antwoorden, suggesties en vragen weer op kwijt konden. Weer terug in de hal van de in- en uitgang mochten de kinderen zich zelf artistiek uitleven met het tekenmateriaal dat daar speciaal voor hen op tafels lag.

Zou het Nederlandse onderwijs misschien gebaat zijn bij een paar van die Duitse juffen?

Het moet misschien wel gezegd dat de betreffende groepjes wel kleiner waren dan het gemiddelde Nederlandse klasje en de juf niet alleen was. Maar toch, met de actuele perikelen rond het vak CKV.

Maar ons ben zunig!

Ik heb helaas geen verstand van economie; voor mij is het soms allemaal econoblahblah. Maar economen van naam en faam, bijvoorbeeld omdat ze, zoals Paul Krugman, een Nobelprijs wonnen, roepen al sinds het begin van de crisis, alweer zo'n vijf jaar, dat landen die zich dat kunnen permitteren, zoals Duitsland, Finland of Nederland juist zouden moeten investeren in economische bedrijvigheid in plaats van al te strak en te star te bezuinigen om het begrotingstekort te beteugelen. En dat zwakkere landen als Griekenland of Portugal al helemaal moeten oppassen dat ze hun economie niet kapot bezuinigen.

De meeste Europese leiders, als ook onze regering denken daar toch ietsje anders over en verwijzen daarbij gewoonlijk graag en meer dan eens naar het IMF dat zich al geruime tijd een uitgesproken promotor en aanduwer van stringente bezuinigingen toont.

Nu lees ik toch zomaar opeens in de krant dat het IMF van zijn geloof lijkt te zijn gevallen:

IMF: bezuinigen moet minder drastisch

Op een pagina eerder legt Peter de Waard in De Kwestie uit:

Blanchard bekende dinsdag voor het eerst dat het IMF het multiplier-effect van bezuinigen systematisch heeft onderschat. In die landen die bezuinigen, gaat de economie veel sneller bergafwaarts dan in alle modellen van het IMF was verwacht. Sinds het begin van de Grote Recessie in 2008 is het IMF ervan uitgegaan dat een bezuiniging van 10 miljard tot een daling van het bbp zou leiden van 5 miljard: een multiplier van 0,5. Maar dit getal is gebaseerd op ervaringen met crises in een enkel land. Nu de hele wereld in crisis verkeert is de multiplier veel hoger: van 0,9 tot 1,7. Dit betekent dat een bezuiniging van 10 miljard leidt tot een daling van het bbp van tussen de 9 en 17 miljard euro. De economie wordt zogezegd kapot bezuinigd. Het IMF is van zijn geloof in de heilzaamheid van bezuinigen afgevallen, nu de EU nog.

Is dat nog eens financieel nieuws van de eerste orde na vijf jaar bezuinigingen die hier en daar een aardige economische en sociale ravage aangericht hebben? Een foutje, bedankt? Beetje sneu voor die arme Grieken en Zuid-Europeanen maar zij zullen niet geholpen zijn met dergelijk nieuws. Is het dan wellicht nog een beetje eerherstel voor bij voorbeeld mensen als Roemer en Hollande? Of gewoon mosterd na de maaltijd?

Is economie nu een wetenschap of gewoon ook maar een mening? En wanneer wordt zoiets nou econoblahblah? Wie het weet mag het weer zeggen want ik heb (gelukkig?) geen verstand van economie.

Moraliteit en morele ontwikkeling

Waar hoor je tegenwoordig nog over moraliteit spreken? Geen gangbare term of populair gespreksthema voor de moderne mondige mens, zou je zo zeggen. Tegelijkertijd lijkt het er op dat we elkaar steeds meer en steeds vaker de maat nemen op allerhande terreinen, ons veronderstelde morele gehalte incluis. Uiteindelijk zijn we als samenleving min of meer constant in allerlei morele conversaties met elkaar verwikkeld.

De meeste van ons zullen vast niet echt volbloed onberispelijke heiligen of door en door verdorven en kwaadaardige duivels zijn, als die überhaupt behalve dan in de beeldvorming al bestaan, maar ergens wat tussen die onwerkelijke uitersten heen en weer fietsen.

Criteria inzake moraliteit zijn in principe of bepaalde intenties danwel acties als moreel of immoreel danwel a-moreel (geheel buiten het domein van moraliteit liggend en derhalve niet geeigend om langs een morele meetlat te houden) kunnen worden aangemerkt. En zo we weten kan er een aanzienlijke en schier onoverbrugbare kloof gapen tussen onze goede bedoelingen en de daadwerkelijke effecten van ons doen en laten.

Het kan verkeren merkte ene Bredero in dat verband ooit op.

Een bepaalde en bekende psychologische kijk op onze morele ontwikkeling is die van de sociaal-psycholoog en onderzoeker Lawrence Kohlberg. Met deze theorie maakte ik kennis tijdens een opleiding tot Z-verpleegkundige. Kohlberg deed uitgebreid longitudinaal ontwikkelingspsychologisch onderzoek in verschillende landen. Hij kwam voortbordurend op het werk van Piaget met een fasetheorie in drie stadia. Deze theoretische invalshoek is bijzonder invloedrijk en geldt als uitgangspunt in de meeste discussies en verhandelingen over morele ontwikkeling.

Jean Piaget schreef al een boekje over morele ontwikkeling waarin hij in het voorwoord al opmerkt dat het vermogen tot redeneren cq oordelen velllen over morele kwesties niet hetzelfde is als en geen garantie biedt voor moreel gedrag. Ook Kohlberg wijst er ergens op dat zijn onderzoek en theorie de structuur van 'moral reasoning' betreft. Het is dan verder aan de lezer (aan onszelf dus) om dit cruciale onderscheid (en pro-argument in de-vrije-wil discussie) niet uit het oog te verliezen.

Een medewerkster van Kohlberg genaamd Carol Gilligan viel het op dat de meisjes structureel lager op die meetlat van 'moral reasoning' scoorde dan de jongens. Dat scheen haar toch wel wat ongeloofwaardig. Gilligan zette er vervolgens een meer feminstisch perspectief naast en betoogde dat de vragenlijst en theorie van Kohlberg vooral toegesneden waren op een ethiek van rechtvaardigheidsdenken terwijl vrouwen eerder geneigd zijn een ethiek van zorg te hanteren waarbij het behoud van relaties en het samen weer verder kunnen hoog in het vaandel staan.

Ook Gilligan's In a different voice, Psychological Theory and Women's Development oogstte wel enige kritiek. Wat mij betreft onderstreept ze hier toch wel degelijk een belangrijk punt door aan te tonen dat Kohlberg's theorie niet het volledige domein van de moraliteit omvat. Daarnaast lijken de kenmerken van een zorgethiek mij wat meer ge-eigend om bijvoorbeeld iets als de zorg mee te bezien en te benaderen. Ook meen ik hier een duidelijke verwantschap te bespeuren met een benadering als die van Gentle Teaching, om maar weer eens een bruggetje naar mijn werk te maken.

Moral maturity then presumably entails an ability to see in at least two ways and to speak at least two languages

(Little, 1998b, p. 202). Carol Gilligan